Cefndir y 1960au

Achos y Glowyr yn erbyn cau pyllau

Bu'r 1960au yn ddegawd arbennig o heriol i lowyr yn ne Cymru. Gwelwyd trychinebau trasig yng nglofa Six Bells ac yn Aberfan, a chrebachodd y diwydiant glo yn sylweddol hefyd, wrth i nifer o lofeydd gau. Ym 1959, roedd 141 o lofeydd yn ne Cymru yn cyflogi tua 93,000 o weithwyr. Erbyn 1969, roedd y nifer wedi gostwng i 55 o lofeydd a oedd yn cyflogi tua 40,000. Dechreuodd twf cyflogau hefyd lusgo y tu ôl i gyflogau swyddi diwydiannau eraill, gydag incwm net yn is na'r cyfartaledd ar gyfer gweithwyr gweithgynhyrchu erbyn diwedd y degawd, gan arwain llawer i chwilio am waith mewn meysydd eraill.

Apêl gan Ardal De Cymru

Roedd ymdeimlad pesimistaidd cyffredinol yn Undeb Cenedlaethol y Glowyr (NUM) ynghylch ceisio gwrthsefyll polisi cau'r Bwrdd Glo Cenedlaethol (NCB), ac roedd mwyafrif yr arweinwyr yn amharod i ystyried gweithredu diwydiannol swyddogol yn ystod y degawd; yn enwedig gyda'r Blaid Lafur mewn grym. Ond tyfodd drwgdeimlad ymhlith y gweithwyr cyffredinol ynghylch y cyd-destun hwn o’r gostyngiad mewn lefelau cyflog cymharol a chau pyllau glo, gyda rhai cyfrinfeydd yn cynnal ymgyrchoedd ymwrthedd lleol, ac ymddangosodd 'mudiad answyddogol' o weithredwyr y cyfrinfeydd a oedd yn gwthio am safiad mwy radical yn yr undeb.

“Rwy’n meddwl bod balchder y glöwr wedi’i sarhau’n fawr dros y blynyddoedd oherwydd bod y glöwr yn gwneud gwaith anodd a pheryglus iawn, wyddoch chi. Mae'n elfennol dweud hynny, ond nid yw bob amser yn cael ei werthfawrogi..."

Cytundeb Llwytho Pŵer Cenedlaethol

Un o gyflawniadau arwyddocaol yr NUM yn ystod y degawd oedd sefydlu'r Cytundeb Llwytho Pŵer Cenedlaethol (NPLA) ym 1966. Roedd yr NPLA yn golygu, am y tro cyntaf, y byddai gweithwyr yr arwyneb yn cael tâl dyddiol ar gyfradd genedlaethol sefydlog. Drwy ddileu gwaith tameidiog yn sylweddol a meithrin egwyddor o gyflog cyfartal am waith cyfartal, darparodd yr NPLA sylfaen bwysig ar gyfer mwy o undod rhwng gwahanol ardaloedd yr NUM ledled y wlad, a fyddai'n nodwedd allweddol yn streiciau 1972 ac 1974. Erbyn diwedd y 1960au, roedd strategaeth fwy milwriaethus yn ennill ei phlwyf yn ardal de Cymru o'r NUM yn ogystal â mewn ardaloedd eraill fel Swydd Efrog a'r Alban. Cynhaliwyd 'streic dynion yr arwyneb' answyddogol, a oedd yn cynnwys 140 o byllau ledled Prydain, ym mis Hydref 1969, gan argoeli rhagor o gynnydd mewn gweithredoedd milwriaethus yn y diwydiant yn ystod y blynyddoedd i ddod.